Areał uprawy borówki wysokiej w Polsce jest trudny do oszacowania. Oficjalne źródła podają, że w 2015 roku mógł on wynieść ok. 7 tys. ha a wśród plantatorów panuje tendencja do zwiększania liczby nasadzeń. Bez względu na stan faktyczny należy przyznać, że ostatnie lata pod względem rentowności upraw były korzystne dla plantatorów, więc optymizm związany z tym gatunkiem nie może dziwić. O czym warto pamiętać decydując się na założenie i prowadzenie plantacji? O powodzeniu uprawy zadecyduje wiele czynników. Pierwszym jest odpowiedni dobór lokalizacji.
Wybór kwatery
Pod nasadzenia borówki wysokiej najlepiej przeznaczyć stanowiska o wysokim poziomie wód gruntowych, wynoszącym nawet 40-60 cm. Ponieważ nie wykształca ona głębokiego systemu korzeniowego, a ma spore zapotrzebowanie na wodę to ten czynnik jest jednym z najważniejszych jaki trzeba wziąć pod uwagę planując nasadzenia. Żyzność gleby ma tu znaczenie mniejsze. Roślina dobrze radzi sobie zarówno na wysokich torfowiskach jak i na glebach średnio zasobnych w składniki odżywcze. Na glebach słabszych zachodzi potrzeba uzupełnienia substancji organicznych, a w przypadku kwater z ciężkimi glebami, zwięzłych, podłoże warto rozluźnić np. trocinami, aby ułatwić rozwój korzeni. Bez względu na glebę stanowisko powinno być nasłonecznione i osłonięte od wiatru. Tam, gdzie jest to możliwe, wykorzystuje się do tego celu nasadzenia drzew szybko rosnących, które niwelują siłę porywistych podmuchów. W podjęciu decyzji o ulokowaniu nasadzenia sprzyja bliskość do źródła wody. Roślinie należy zapewnić podlewanie, gdyż jest wrażliwa nawet na krótkie niedobory wilgoci. Trzeba przy tym pamiętać, że źle rośnie na terenach gdzie występuje jej nadmiar, na przykład okresowe zalania. Borówka wysoka to roślina preferująca stanowiska kwaśne. Optymalny odczyn pH, zapewniający dobre warunki do wzrostu zawiera się w przedziale 3,8-4,8. Wytypowanie stanowiska, gdzie odczyn jest znacznie wyższy będzie wiązać się z koniecznością jego zakwaszenia, co pociągnie za sobą dodatkowe koszty. Nieodpowiednie warunki glebowe nie tylko ograniczają wzrost krzewów, a więc także ich potencjał plonotwórczy, ale i mogą przyczynić się do wytworzenia silnej presji chorobowej.
Przygotowanie stanowiska
Po dokonaniu wyboru kwatery należy przystąpić do jej przygotowania pod kątem wymagań gatunku. Warto mieć na uwadze fakt, że plantacje borówkowe są długowieczne i eksploatowane we właściwy sposób mogą dawać zadowalające plony nawet przez okres 30-40 lat. Skoro tak, to wszelkie zabiegi mające na celu odpowiednie przygotowanie stanowiska należy przeprowadzić starannie, unikając pośpiechu. Niektóre zabiegi, jak choćby zwalczenie obecnych na wybranym polu chwastów trwałych o wiele łatwiej jest przeprowadzić przed wsadzeniem sadzonek na stałe miejsce. W tym celu dobrze sprawdza się na przykład herbicyd Roundup 360 SL, który krótko zalega w glebie.
Kolejna sprawa na którą warto zwrócić uwagę to zawartość próchnicy w glebie. Ustalenie jej procentowego udziału w podłożu to koszt ok. 40 zł za próbę. Na większości terytorium Polski gleby są w nią zdecydowanie ubogie i jej zawartość najczęściej zawiera się w przedziale 0,5 – 1,5%, czyli zdecydowanie za mało dla borówki wysokiej. Optymalny poziom w tym przypadku to co najmniej 3%, więc może zajść potrzeba jej uzupełnienia. W tym celu można wysiewać nawozy zielone przed założeniem plantacji, lub uzupełnić zawartość kwasów fulwowych i humusowych preparatami, które obecnie są powszechnie dostępne na rynku. Jednym z nich, zawierającym skoncentrowane kwasy humusowe jest Rosahumus. W 1 kg produktu jest ich tyle, co w 30 t obornika.
Zakwaszanie gleby prowadzi się najczęściej na dwa sposoby. Pierwszy polega na dostarczeniu do kwatery siarki i płytkim wymieszaniu jej z glebą. Bardzo powszechnie stosuje się drugą metodę polegającą na częściowej wymianie gruntu przed posadzeniem krzewów. W pasy lub dołki gdzie będą rosnąć krzewy borówki wysokiej wsypuje się kwaśny torf, trociny drzew iglastych lub ich mieszaninę. Jeśli gleba jest bardzo zwięzła, utrudniająca rozwój delikatnych korzeni, to dodatkowo można wprowadzić gruboziarnisty piasek w stosunku 1:1:1. Zabieg ten obniża odczyn pH podłoża dostarczając jednocześnie roślinom próchnicy przez kolejne lata. Wielu plantatorów już po założeniu plantacji decyduje się na uzupełnianie trocin co kilka lat, co sprzyja harmonijnemu rozwojowi borówek.
Glebę najczęściej należy wzbogacić w składniki odżywcze jeszcze przed dokonaniem nasadzeń. W tym celu stosować można zarówno nawozy jednoskładnikowe, jak i powszechnie dostępne mieszanki nawozowe. Aby określić zasadność ich zastosowania i wielkość niedoborów poszczególnych elementów, należy próby pobrane z głębokości ok. 20 cm dostarczyć do Okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej i na podstawie otrzymanych wyników ustalić program nawożenia.
Przegląd odmian
Obecnie na rynku oferta szkółkarska jest niezwykle bogata. Dobór odmian w uprawie polowej pozwala na uzyskanie plonów towarowych począwszy od pierwszych dni lipca skończywszy na drugiej dekadzie września. Stosując tunele foliowe okres ten można jeszcze wydłużyć. Choć ze względu na walory smakowe jak i zdrowotność krzewów w polskich nasadzeniach dominuje odmiana ‘Bluecropp’, to katalog możliwości jest zdecydowanie szerszy.
| Odmiany wczesne – owocowanie w pierwszej połowie lipca | ‘Earliblue’, ‘Duke’, ‘Sunrise’, ‘Spartan’, ‘Chanticleer’, ‘Wejmouth’, ‘Bluetta’, ‘Ręka’ |
| Odmiany średniowczesne – owocowanie w drugiej połowie lipca i niekiedy pierwsze dni sierpnia | ‘Patriot’, ‘Bluejay’, ‘Blueray’, ‘Goldtraube’, ‘Sierra’, ‘Bluecrop’, |
| Odmiany średnie – owocowanie w pierwszej połowie sierpnia | ‘Berkeley’, ‘Chandler’, ‘Toro’, ‘Bonifacy’ |
| Odmiany średniopóźne – owocowanie w drugiej połowie sierpnia | ‘Brigitta’, ‘Herbert’, ‘Nelson’, ‘Rubel’, ‘Legacy’, ‘Bluegold’, ‘Toro’, ‘Nui’, ‘Puru’ |
| Odmiany późne – owocowanie od końca sierpnia | ‘Darrow’, ‘Elizabeth’, ‘Elliott’, , ‘Lateblue’, ‘Jersey’ |
Podane terminy w latach o niestandardowym przebiegu warunków pogodowych mogą ulec niewielkim zmianom, lecz sekwencja dojrzewania owoców zostanie zachowana. Decydując się na uprawę większej liczby odmian nie tylko można wydłużyć okres podaży, ale także lepiej zorganizować pracę dla mniejszego zespołu, czy efektywniej wykorzystać zaplecze infrastrukturalne i środki produkcji i transportu. Także ze względu na lepsze zapylenie warto jest postawić na kilka odmian. Choć większość z nich jest samopylna, to lepsze rezultaty uzyskuje się ze swobodnego zapylenia przy wykorzystaniu owadów zapylających.
Poza odmianami borówki wysokiej w Polsce rosnącą popularnością cieszą się krzewy odmian półwysokich, głownie pochodzenia kanadyjskiego, takie jak ‘Nothblue’, North Country’, ‘Plutte’, czy ‘Emil’. Ich nasadzenia są póki co niewielkie, ale być może z czasem zaczną odgrywać znaczniejsze role w strukturze polskich upraw borówki.
Nawożenie plantacji
Nawożenie jest jednym z najważniejszych decydujących o wysokości plonów czynnikiem. Poza uzupełnieniem składników pokarmowych w glebie przed wykonaniem nasadzeń istotne jest także systematyczne i dostosowane do faktycznych potrzeb żywienie roślin w trakcie okresu inwestycyjnego jak i fazie pełnej eksploatacji kwatery.
Borówka wysoka nie ma szczególnie wysokich wymagań pokarmowych. Tam, gdzie stosuje się nawożenie posypowe roczną porcję azotu warto jest podać w 3 dawkach aplikowanych od początku maja do połowy czerwca. Nawozy potasowe, fosforowe i magnezowe podaje się jesienią.
W uprawie borówki warto pamiętać o odżywianiu dolistnnym i za pomocą fertygacji. Celem opryskiwania roślin jest zazwyczaj dostarczenie łatwo przyswajalnych przez rośliny form boru, miedzi i cynku, a także innych mikroelementów w określonych fazach rozwojowych, co zaś wpływa na prawidłowy rozwój roślin, a zwłaszcza pąków i organów generatywnych oraz zwiększa odporność roślin na niekorzystne warunki uprawy. W ten sposób też prowadzi się biostymulację. Fertygację stanowi bardzo korzystną formę uzupełnienia nawożenia posypowego. Między innymi dlatego ustalenie prawidłowego harmonogramu nawożenia: cykli fertygacyjnych i odpowiedniego składu pożywki jest zagadnieniem złożonym. Nawozy przeznaczane do fertygacji muszą charakteryzować się bardzo wysoką jakością, zwłaszcza doskonałą rozpuszczalnością w wodzie oraz dużą koncentracją składników odżywczych.
Ochrona przed chorobami i szkodnikami
Borówka wysoka nie ma szczególnie wielu szkodników, nie jest też narażona na szeroki katalog chorób. Czasem lepsza zdrowotność jest rezultatem różnic odmianowych. Generalnie, można jednak wymienić kilka największych zagrożeń, które są w stanie ograniczyć plony, czy wręcz doprowadzić do konieczności likwidacji plantacji.
Zgorzel pędów borówki ujawnia się na młodych, jedno- i dwuletnich pędach. Można chorobę rozpoznać po purpurowych przebarwieniach w dolnej części pędu, które z czasem powiększają się zmieniając odcień na szary. Rozwój choroby prowadzić może do uschnięcia całych pędów. Poza pędami chorują także liście. Biała plamistość ujawnia się poprzez wystąpienie niewielkich białych plam z brunatną obwódką. Porażone liście zamierają i opadają. Choroba niekiedy przerzuca się także na pędy i owoce. Wśród chorób owoców na szczególną uwagę zasługuje szara pleśń. Pędy i kwiaty borówki brunatnieją i zasychają, a owoce gniją. Na liściach borówki tworzą się duże, brunatne plamy. Przy wysokiej wilgotności powietrza pojawia się charakterystyczny szary, pylący nalot grzybni. Pewne straty powodować może także mączniak prawdziwy.
Szkodniki borówki wysokiej dające się we znaki plantatorom podzielić można na glebowe, pryszczarki, szpeciele, mszyce, zwójki i chrząszcze. Najmłodsze krzewy w większości kraju niszczone są przez pędraki, a czasami także przez drutowce i opuchlaki, które nie są jednak tak groźne. Pędraki żerując zjadają korzenie borówki oraz ogryzają korę z szyjki korzeniowej. Pryszczarek borówkowiec to nieduża muchówka przypominająca komara, która pojawia się na plantacji wiosną. Jej obecność prowadzi do skręcania się liści i nadmiernego krzewienia się roślin. Czasem na plantacjach nasila się obecność szpeciela pączkowego borówki. Żeruje w pąkach, na kwiatach i zawiązkach owocowych, wysysając je. Uszkodzone kwiaty, czy zawiązki opadają, a jeżeli nawet rozwiną się z nich owoce, to są zniekształcone i mają nieatrakcyjny wygląd. Wśród mszyc na plantacjach napotkać można mszyce burakową, brzoskwiniową i borówkową, a w gronie zwójek dokuczliwe są zwójkówki liściowe, w tym, zwójka różóweczka.
Katalog preparatów zarejestrowanych do ochrony borówki choć szczupły, to jednak daje pewne możliwości zwalczania zagrożeń. W okresie kwitnienia i wzrostu owoców do zwalczania niektórych szkodników stosuje się Mospilan 20 SP z dodatkiem Slippa, lub ewentualnie środek Stonkat 20 SP. Mszyce wolno zwalczać także preparatem Calypso 480 SC, co przy okazji redukuje także populację pryszczarka. Na zwalczanie chorób rejestracje uzyskały środki takie jak Switch 62,5 WG, Signum 33 WG, Rovral Aquaflo 500 SC, Zato 50 WG. Dobre efekty w ochronie krzewów uzyskać można także stosując Polyversum WP. Zawsze też warto dbać o higienę i porażone pędy, silnie schorowane usunąć z plantacji i spalić, aby problem nie rozprzestrzeniał się na zdrowe okazy.
Ochrona przed dzikimi ptakami
W okresie dojrzewania owoców żerowanie ptactwa może przyczynić się do znacznych strat. Wypracowano jednak szereg metod radzenia sobie z nimi. Jedna z nich polega na wykorzystaniu aparatury biosonicznej. Technologia umożliwia bardzo częste zmiany częstotliwości i sekwencji w jakiej emitowane są odgłosy ptactwa. To w dużej mierze przyczynia się do uniemożliwienia ptakom przyzwyczajenia się do powtarzających się odgłosów.
Innym sposobem chronienia nasadzeń borówki amerykańskiej jest instalacja sieci uniemożliwiającej ptakom wtargnięcie i spowodowanie strat. Owocujące plantacje stają się łatwym łupem dla żerujących na nich ptakach. Nie dziwi zatem, że w niektórych gospodarstwach zajmujących się uprawą borówki amerykańskiej sieci przeciw ptakom obecne są już ponad 10 lat. Konstrukcje, na których zawieszane są sieci mogą znacznie się różnić. W grę wchodzą słupy drewniane, betonowe i stalowe. Drewniane są wykonywane najczęściej z sosny, bejcowane klasy IV. Przy instalacjach wykorzystujących drewniane słupy cały system zachowuje stabilność nawet przy długości rzędu dochodzącej do 400 m. Przy rzędach o połowę krótszych stosować można słupy betonowe. Zyskują, zwłaszcza ostatnio na popularności słupy metalowe, cynkowane ogniowo, które pozwalają na łatwa instalację sieci oraz odznaczają się długowiecznością.
Innowacyjnym i dość tanim rozwiązaniem jest wykorzystanie latawca, którego kształt imituje drapieżnego ptaka. Im wyżej lata latawiec, tym większy obszar jest chroniony. Ogromnym plusem jest to, że ptaki nie przyzwyczajają się do obecności drapieżnika. W zależności od wielkości areałów, dobrać należy odpowiedni zestaw. Pierwszy to 14 metrowy, rurowo-teleskopowy maszt z latawcem w kolorze brązowym, zamontowanym na 12 m lince. Latawiec osiąga wysokość do 26 m.n.p.t. Drugim jest latawiec w połączeniu z balonem wypełnionym helem. Zastosowanie balonu zamiast tyczki, umożliwia wyniesienie latawca nawet na 50-60 m.n.p.t., gdzie zawsze panują odpowiednie warunki wietrzne do optymalnego działania imitacji drapieżnika, widocznego z bardzo daleka.
Doskonale sprawdzają się również warianty kombinowane, a więc zestawy latawców z aparaturą biosoniczną. Odgłosy wystraszonych, zaatakowanych ptaków, zniechęcają szkodniki do wizyt w godzinach wczesnoporannych, gdy czasem nie ma wiatru i latawce nie osiągają pełnej skuteczności. Należy jednak pamiętać, że specjalna konstrukcja latawca oraz odpowiednio dobrane materiały, umożliwiają jego lot już przy minimalnym wietrze.
Pielęgnacja nasadzeń
W gronie zabiegów pielęgnacyjnym należy wymienić odchwaszczanie i cięcie pędów. Wysypywanie rzędów trocinami sprawia, że wzrost chwastów jest bardzo ograniczony. Te, które wyrosną usuwa się ręcznie uważając, aby podczas dziabania nie uszkodzić linii kroplujących. Wyłożenie rzędów agrotkaniną także nie uchroni plantacji zupełnie przed pojawieniem się zachwaszczenia. W takim przypadku niepożądaną roślinność, która wyrasta w otworach także usuwa się ręcznie. Międzyrzędzia najczęściej zadarnia się i kosi rozdrabniaczami sadowniczymi. Sprawia to, że nawet wczesną wiosną, gdy wokół jest grząsko można do jagodnika wjeżdżać ciągnikami. W przypadku plantacji założonych na pasach agrotkaniny i fertygowanych za pomocą podwójnej linii kroplującej wzrost trawy bezpośrednio przy krawędzi agrotkaniny jest o wiele intensywniejszy niż w międzyrzędziu. W takim wypadku, aby nie uszkodzić materiału, można zastosować wykaszanie kosami spalinowymi.
Krzewy, gdzie nie prowadzi się cięcia wykształcają dużą liczbę pędów, którą cechują niewielkie przyrosty i nieznaczna liczba pąków kwiatowych. Najlepsze owocowanie zapewnia się pozostawiając na roślinie pędy 2-3 letnie, najwyżej 4-letnie. Przez pierwsze 3 lata po posadzeniu cięcie borówki amerykańskiej sprowadza się więc do usuwania pędów słabych i chorych. Intensywne ciecie przeprowadza się po 4-tym roku. Usuwane są wówczas wszystkie najstarsze pędy. Można przyjąć, że w dobrym krzewie powinno być 6-8 pędów głównych. Bezproduktywne są pędy zasychające, chore, uszkodzone, cienkie i zagęszczające środek krzewu, więc one także powinny zostać usunięte. Ciecie prześwietlające krzewów borówki wykonujemy na przedwiośniu, przed ruszeniem wegetacji. Jeśli zachodzi taka potrzeba, to po 10-15 latach uprawy wykonuje się cięcie odmładzające. Wtedy gdy krzewy są już zbytnio zagęszczone i plon znacznie spada na przedwiośniu należy wyciąć wszystkie pędy bezpośrednio nad ziemią. Po ruszeniu wegetacji wyrastają licznie nowe pędy, z których zostawić trzeba jedynie kilka najmocniejszych.
Organizacja zbiorów
Choć pojawiają się odmiany borówek selekcjonowane pod kątem produkcji owoców z przeznaczeniem przemysłowym oraz specjalistycznych kombajnów można założyć, że jeszcze przez wiele lat zdecydowana większość plonów kierowana będzie na świeży rynek. Ze względu na fakt, że owoce nie dojrzewają równomiernie, do ich zbioru potrzeba wiele osób. Przyjmuje się, że na na 1 ha w pełni owocującej plantacji powinno przypadać około 15 osób zbierających . Należy także wyznaczyć osoby nadzorujące i koordynujące pracę innych, upewniające się, że proces zrywania przebiega płynnie. Na dużych plantacjach borówki wysokiej bardzo ważna staje się dobra organizacja prac podczas zbioru. Ważne jest kontrola jakości podczas samego zbioru oraz ich szybkie schłodzenie po zebraniu. Aby pomóc i usprawnić pracę rwaczy na plantacjach instaluje się tymczasowe punkty zbiorcze, gdzie owoce są ważone i skąd trafiają do chłodni. Gospodarstwa zainteresowane pozyskaniem certyfikatu GlobalGap musza także wdrożyć mechanizmy pozwalające na identyfikowanie pochodzenia poszczególnych, choćby najmniejszych partii owoców.
Przechowywanie owoców w celu wydłużenia ich podaży
Owoce borówki wysokiej przeznaczane do przechowywania lub długiego transportu powinny być zbierane ok. 2-3 dni przed uzyskaniem dojrzałości konsumpcyjnej. Powinny być odpowiednio jędrne i w pełni wyrośnięte, o charakterystycznej dla odmiany barwie. Nie można jednak zerwać ich zbyt wcześnie, gdyż miałoby to negatywny wpływ na ich smak. Nie należy także zbytnio opóźniać terminu zrywania, ponieważ istotnie ogranicza się w ten sposób trwałość borówek podczas przechowywania. Zbiór można prowadzić bezpośrednio do opakowań jednostkowych, choć dopuszcza się również zbiór do opakowań zbiorczych, a następnie sortowanie w warunkach chłodniczych. W związku z tym, że owoce dojrzewają sukcesywnie, trzeba prowadzić zbiór selektywny, tak by były one wyrównanej jakości i dojrzałości .
Wśród chorób przechowalniczych mogących powodować straty podczas przechowywania borówki najwięcej strat spowodować może szara pleśń oraz antraknoza. Rozwój patogenu powodującego szarą pleśń jest ograniczony przy wysokim stężeniu dwutlenku węgla w atmosferze przechowalniczej. W obrocie handlowym problem może też stanowić rozwój grzyba Rhizopus stolonifer. Nie jest on jednak zbyt dużym zagrożeniem podczas samego przechowywania, ponieważ jego wzrost jest silnie ograniczony niską temperaturą. Spośród chorób i zaburzeń fizjologicznych największe straty mogą być powodowane przez więdnięcie, słoneczne uszkodzenia i spękania owoców.
Podkreślenia godne jest znacznie temperatury, która jak najszybciej po zbiorze powinna być stopniowo obniżana. Na plantacji można to robić przez umieszczanie owoców w osłonach chroniących przed słońcem, oraz w punktach zbiorczych, gdzie następuje wstępne wychładzanie owoców. Szybkie obniżenie temperatury po poniżej 4°C, pozwala ograniczyć tempo oddychania owoców, a przez to zachować ich dobrą jakość. Dla przykładu w Chile planując długie przechowywanie owoców czy też ich długotrwały transport wynoszący nawet 30-45 dni, praktykuje się nie tylko przechowywanie w warunkach kontrolowanej atmosfery, ale także siarkowanie owoców, który to zabieg ma działanie dezynfekujące i wpływa na lepszą trwałość borówek.
